„Oto obchodzimy Dziady…”
Jesień, chociaż tego roku wyjątkowo ciepła, na dobre ogarnęła już świat swoją aurą. Nie sposób przejść obojętnie obok tak pięknie ubarwionych drzew. Jesienna atmosfera, od wieków uważana była przez przodków jako sprzyjająca kontemplacji, wyciszeniu i obserwacji. Był to również według dawnych Słowian czas wzmożonej aktywności wszelkich duchów i zjawisk nadprzyrodzonych, a jego momentem kulminacyjnym był obrzęd Dziadów, który dzisiaj szerzej znamy jako chrześcijańskie Zaduszki, oraz święto Wszystkich Świętych. Dzisiaj zatem słów kilka o tym niezwykle ważnym święcie zarówno dla chrześcijan, jak i dawnych Słowian.
Tym artykułem chciałbym rozpocząć cykl „Kalendarz Słowian”, w którym będę miał przyjemność szerzej rozpatrzyć cały rok słowiańskich świąt.
Jesień, jako mistyczny czas kontemplacji
Datą dziadów jesiennych od wieków był przełom października i listopada. Nie jest to data przypadkowa, gdyż Dziady tak jak większość przedchrześcijańskich świąt, obchodzone były w okresie przejściowym. W tym wypadku był to czas zakończenia wszelakich prac i przygotowania do zbliżającej się zimy. Symboliczne uśpienie natury przechodziło wówczas na zharmonizowanych z nią ludzi, którzy nie oddawali się w okresie jesienno-zimowym żadnym pracom. Długie wieczory sprzyjały autorefleksji i przemyśleniom życiowym oraz planowaniu projektów i prac na przyszły sezon. Słowianie wierzyli, że natura w tym momencie pozwala im na zajrzenie w głąb siebie i tym samym na przemyślenie swojej egzystencji. Tak więc cały okres jesienny, a później zimowy był nastawiony na wyciszenie i jak gdyby zapadnięcie w sen, który miał zregenerować ludzi i całą naturę przed wiosną. Jak nietrudno się domyślić ten mistyczny czas w życiu naszych przodków, sprzyjał również duchom, które z ochotą przemierzały puste pola, łąki, polany i lasy. Zapadająca w sen natura i słońce, tracące część swej mocy jak wierzyły dawne ludy, pozwalały duchom spokojnie grasować. Poza tym czas przejścia między porami roku zawsze interpretowany był jako okres, w którym wszelkie zjawy miały łatwiejszy dostęp do świata ludzi. Dzięki temu również Słowianie mieli sposobność, by skontaktować się ze zmarłymi przodkami, poprosić ich o radę czy chociażby poczuć ich obecność. Jednakże to właśnie noc z 31 października na 1 listopada, była momentem, w którym najczęściej komunikowano się z dziadami, czyli przodkami.
Jak wyglądało samo święto?
Nie sposób jest szczegółowo opisać wszystkie tradycje i zwyczaje, jakie praktykowano w czasie Dziadów, gdyż w każdym regionie rozległej słowiańszczyzny, były one inne. Prawdopodobnie nawet między wsiami czy rodami panowały pewne różnice co do praktyk. Wymieniam tutaj kilka tych najlepiej znanych i najciekawszych. Ogień był nieodłącznym elementem święta. Na cmentarzach, rozstajach dróg i przed domami rozpalano ogniska, aby oświetlić drogę zmarłym przodkom, oraz ogrzać zbłąkane dusze. Ogień miał też odstręczać czorty, utopce i inne złe mary, które miały w tym czasie grasować blisko osad ludzi. Słowianie wierzyli także że ogień oczyszczał ich domy przed przybyciem dziadów. Palenie zniczy jest jedną z nielicznych pamiątek dawanego pogańskiego święta zmarłych.
Uczta dla zmarłych przodków, także była ważnym elementem Dziadów. Mleko, jaja, kasze, chleby i miody stawiano wówczas na grobach, lub rozrzucano pod stołami i przed domami, aby dusze mogły się posilić, przed dalszym obcowaniem w świecie żywych przez resztę jesieni i zimy. Resztki, które zostawały po obrzędach zostawiano zwierzętom i wędrownym żebrakom, którzy mieli je, w sposób symboliczny przekazać tym duchom, które nie zjawiły się w nocy. Co ciekawe na wschodzie Polski oraz na Litwie czy Białorusi zwyczaj dzielenia się jedzeniem z duchami przodków przetrwał do dziś.
Tej nocy ważna była też wszelka pomoc duchowa, czyli, różnego rodzaju modły, które miały dopomóc tym duszom, które nie mogą odnaleźć właściwej drogi. Jednak chyba najważniejszym elektem były cisza i szacunek. W czasie nocy nie biesiadowano, nie wszczynano kłótni i unikano śpiewów, gdyż uważano, że mogłoby to znieważyć dusze, które są w pobliżu. Jak podają niektóre źródła, po zakończonych obrzędach często urządzano niezbyt huczne uczty, przy których najstarsi z rodu bajali, a reszta rodziny z szacunkiem słuchała opowieści. Nie zamykano również wszystkich okien i drzwi by dusze mogły spokojnie wejść do domostw. Sprzątanie i szycie były surowo zabronione, aby przypadkiem jakiejś duszyczki nie „zamieść” lub nie „zaszyć”.
Co ciekawe pozostawienie miejsca dla niespodziewanego gościa, w czasie wigilii najprawdopodobniej jest pozostałością po pogańskim przekonaniu, że należy być gotowym na zjawienie się przodków w czasie świąt.
Samym „zapraszaniem” duchów zajmował się znachor, guślarz, kapłan lub wiedźma. Jeśli zaś obrzęd odbywał się w domu, czynił to najstarszy członek rodziny lub gospodarz domostwa.
Rola przodków u Słowian
Oddawanie czci pradziadom i życie tak, jakby zmarli byli zawsze obecni, było dla dawnych Słowian naturalne jak oddychanie. Nie wyobrażali oni sobie życia bez tak zwanej świadomości rodowej. Zmarli byli opiekunami domów, pól i rodów. Dziadowie mieli być wzorem do naśladowania i nieść mądrość żyjącym, a sama pamięć o przodkach przynosiła harmonię rodzinie. Wyobrażano sobie, że przez przodków, po drzewie genealogicznym rodu, płynie do ludzi energia życiowa od początku stworzenia. Ponadto warto nadmienić, iż przodkowie, którzy odeszli byli postrzegani jako pośrednicy między siłami boskimi. W czasie około Dziadów odbywały się również zjazdy i spotkania rodowe, na które w okresie wiosenno-letnim zwyczajnie nie było czasu, a które tak bardzo umacniały więzy rodzinne. Ważne były wtedy historie i legendy o zmarłych krewnych z rodziny. Tak więc jako że święto Dziadów było obchodzone ku pamięci przodków, którzy byli tak ważni dla dawnych Słowian, śmiało można rzecz że było to jedno z najważniejszych świąt w ich kalendarzu.
Czego możemy się nauczyć?
Nasze rodzime tradycje są piękne, choć niestety rzadko dostrzegane. Oczywiście tradycje chrześcijańskie od tysiąclecia są obecne na naszych ziemiach, więc są zakorzenione w naszej świadomości, ale myślę, że naszym obowiązkiem jest pamiętać i pielęgnować tradycje, naszych pradziadów, na których fundamencie powstały równie piękne zwyczaje chrześcijan. Warto zachować w sercach i umysłach te tradycje, gdyż możemy się z nich wiele nauczyć. W kontekście święta Dziadów oraz okresu „dziadowego” niech przykładem będzie wyżej wspomniane uśpienie i zwolnienie. Cała natura udaje się na spoczynek, by się zregenerować i odrodzić wiosną. Mądrzy Słowianie wiedzieli, że warto jest słuchać natury, dlatego także udawali się na długo terminowy spoczynek. Dzięki temu od początku wiosny mieli mnóstwo energii do pracy, nie wspominając o tym, że nie słyszeli o depresji i chorobach związanych z porą jesieni i zimy, które trapią nasze pokolenie. Nasz kapitalistyczny świat nie daje nam możliwości regeneracji. Cały rok działamy na wysokich obrotach bez chwili dłuższego wytchnienia. Jako uczniowie mamy oczywiście wakacje, które jednak o ironio są w czasie, najbardziej sprzyjającym wszelkiemu działaniu. Na zmianę całego systemu jest oczywiście o paręset lat za późno, ale na pewno jest kilka rzeczy, które można wprowadzić w swoim życiu, aby jesień i zima nie były dla nas tak bezlitosne. Na wzór naszych dziadów warto zespolić się z cyklicznością natury, w jej najprostszej formie. Nie zdajemy sobie sprawy, że patrzenie się w ekran wieczorem i nocą, niszczy nasz naturalny rytm dobowy, rozregulowując nasze hormony. W skrócie nasz organizm myśli, że jest środek dnia, gdyż wpuszczamy do oka światło niebieskie, przez co z kolei organizm produkuje nie te hormony co trzeba, a to wpływa na każdy aspekt naszego zdrowia. Zamiast wieczornego scrollowania tik toka warto przeczytać parę stron książki przy świetle świecy. Warto także zredukować stres do minimum. Długotrwały stres związany z pracą czy szkoła bynajmniej nie pomaga w utrzymaniu równowagi w okresie szarugi. Dlatego wielkie projekty czy przedsięwzięcia oraz związany z nimi stres lepiej zostawić na te cieplejsze miesiące, w których na pewno będziemy mieli więcej energii i pomysłów, by je zrealizować. Po trzecie „jesteś tym co jesz” tak więc dajmy odpocząć organizmowi od „śmieciowego” jedzenia, którym tak raczymy się podczas letnich imprez i wyjazdów. Nasi przodkowie chętnie korzystali również z saun w okresie jesienno- zimowym, które w połączeniu z morsowaniem dają kuloodporny pancerz odpornościowy.
Pamiętajmy o tradycjach. Życzę wszystkim wspaniałych Dziadów, pełnych rodzinnej atmosfery, spokoju i obfitujących w piękne tradycje. Zapalając znicze na grobach zmarłych, warto przystanąć i pomyśleć, jak wyglądało życie naszych dziadów, oraz jak obchodzili oni swoje obrzędy. Natomiast podczas rodzinnych spotkań dobrze jest zagadnąć najstarszych z rodziny o własnych przodków. Okres, który otwiera się wraz z tym świętem niechaj przepełniony będzie aurom refleksji, kontemplacji i …duchów.
Karol Powała
Fot. z archiwum prywatnego
