Książki zakazane [SZKIC]

1 B skorzystała z zaproszenia Biblioteki Publicznej i udała się po sąsiedzku na prelekcję o książkach, których - z różnych względów - wzbraniano.  Szkic poniższy powstał w oparciu o to pouczające spotkanie w ramach Tygodnia Książek Zakazanych.  

Paniom Bibliotekarkom za gościnę - dziękujemy!

Książki zakazane

Dlaczego zakazywać czytania, tak jak zakazuje się kradzieży, zabijania czy cudzołożenia? Wiadomo, chodzi o moralność. Zakazuje się rzeczy złych. W powieści R. Bradbury’ego 451˚Fahrenheita książki są takim złem, a za ich posiadanie grozi kara. Do palenia książek wyznaczeni są, o ironio, strażacy, a w tytule utworu stoi temperatura palenia papieru…

Zepsucie, rasizm, język

Należy chronić przed demoralizacją przede wszystkim młodzież szkolną. Tak więc w w amerykańskich szkołach i bibliotekach zakazane były powodu wulgarności, nieobyczajnych scen, w tym scen przemocy m.in. Lot nad kukułczym gniazdem K. Keseya czy Szukając Alaski J. Greena. W tej ostatniej nie podobał się władzom realizm: wszechobecne narkotyki, alkohol, papierosy i wulgarny język. W Lolicie V. Nabokova nie podobali się bohaterowie: 40-letni mężczyzna z seksualną obsesją na punkcie nastolatki i tytyłowa lolitka, która już na zawsze da nazwę niepełnoletniej femme fatale. Powieści Nabokova zarzucono szerzenie pornografii, a nawet pedofilii i… zakazano. Dużo wcześniej, bo w II połowie XIX wieku książką zakazaną była Pani Bovary G. Flauberta, ukazująca moralny upadek kobiety podążającej za głosem namiętności. Książek zakazywano także ze względu na brutalność (S. Collins Igrzyska śmierci), niestosowny język (Paragraf 22 J. Hellera, Umiłowana T. Morrison) czy rasizm (Chata wuja Toma H. B. Stowe oraz Przeminęło z wiatrem M. Mitchell).

Inne powody?

Powieść R. Dahla Charlie i fabryka czekolady, sfilmowana w roku 2005, została zakazana w Kolorado z powodu „ubogiej filozofii życiowej”, czytaj – prostactwa. W okresie prohibicji zakazem obłożono w Kalifornii znaną bajkę braci Grimm Czerwony kapturek. Dlaczego?! Z powodu…. butelki czerwonego wina w koszyczku bohaterki! Zaś Cierpienia młodego Wertera J. W. Goethego  w Niemczech - z powodu złego wpływu na czytelników (istotnie, książka wywołała „gorączkę werterowską”, czyli modę na samobójstwa). Najchętniej wykluczano z obiegu literaturę niewygodną politycznie. W tej grupie znalazły się choćby Doktor Żywago B. Pasternaka (powieść zakazana w ZSRR do 1988 roku za krytykę stalinizmu) czy Folwark zwierzęcy G. Orwella (dystopia zakazana w Polsce do końca lat 80. XX wieku za krytykę ustroju totalitarnego).

Dziwne przygody książek

Zakaz rozpowszechniania tego samego utworu miewał niekiedy zaskakująco różne uzasadnienia w różnych miejscach świata. Na przykład Dziennik Anny Frank zakazany został w 1983 roku w Alabamie z tego powodu, że zbyt przygnębiał, zaś w Libanie – że zbyt pozytywnie przedstawiał Żydów i Izrael.
Powieść Na Zachodzie bez zmian E. M. Remarque’a zakazano w USA ze względu na obsceniczność, podczas gdy w Niemczech naziści publicznie palili ją za… znieważanie Niemców. Rok 1984 G. Orwella w Polsce i ZSRR spotkał zakaz rozpowszechniania za krytykę komunizmu, w USA na odwrót – za propagowanie komunizmu (sic!). Najdziwniejsze wolty zrobiły jednak dwie powieści: Archipelag Gułag A. Sołżenicyna i  Buszujący w zbożu J. D. Salingera. Dawniej zakazane – dziś znajdują się na listach lektur szkolnych w krajach pochodzenia. Podobny los spotkał zresztą w Polsce Transatlantyk W. Gombrowicza. Utwór wyrzucony w 2007 roku ze spisu lektur przez ministra R. Giertycha z powodu bohatera – homoseksualisty, dziś znowu znajduje się w kanonie. Los książek może być też przykładem paradoksów, np. Hitler zakazał czytania Manifestu komunistycznego, a dziś zakazuje się czytania utworu autorstwa Hitlera  - Mein Kampf. Najczęściej zakazywanym w historii zbiorem ksiąg była Biblia, o której dziś wiadomo, że jest światowym bestsellerem.

Między Indeksem Librorum Prohibitorum a Pierwszą Poprawką

Najsłynniejsza lista książek zakazanych to Index Librorum Prohibitorum – kościelna lista zakazanych tytułów, na której do 1948 roku znalazło się 4126 dzieł, w tym prace naukowe Galileusza, Kopernika czy Keplera. Od łacińskiego tytułu tej listy zakazane książki nazywa się prohibitami. Studenci  polskich uczelni jeszcze w latach 80. XX wieku w katalogach bibliotek uniwersyteckich znajdowali karty katalogowe książek oznaczonych literą P (od prohibita), co oznaczało, że książki te, owszem, są w bibliotece, ale nie można ich wypożyczyć ani przeczytać na miejscu z powodów politycznych.

Dziś nadal istnieją książki na cenzurowanym. Na przykład Kod Leonarda da Vinci D. Browna dotąd jest zakazany w Libanie, a głośno potępiany, ale nie zakazany (!), przez Kościół katolicki, także w Polsce. Najsłynniejszą z książek do dziś zakazanych w świecie islamskim jest z pewnością powieść S. Rushdiego Szatańskie wersety. Z powodu bluźnierczego przedstawienie islamu autor, na którego nałożona została w 1989 roku fatwa (wyrok śmierci), dotąd ukrywa się.
I na koniec informacja optymistyczna: na straży wolności słowa stoi obecnie w Europie Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, zaś w USA - Pierwsza Poprawka do Konstytucji. Wolność słowa w XXI wieku to dla Europejczyków, tak jak dla Amerykanów, poważnie traktowane prawo podstawowe. 

Opracowanie na podstawie prelekcji w ramach Tygodnia Książek Zakazanych: BJot